Ook al kapot (fonteinen nr. 2)

Buiten is het grijs en fris. Misschien gaat het regenen, of sneeuwen. Misschien blijft het gewoon saai koudgrijs. Tijd voor een fonteinen dan wel bronnenblog.

In Nederland kwam het drinkwater voor een deel uit de duinen waar we vlakbij woonden. Hier komt het water uit de heuvels. De heuvels zijn net sponzen. Echt. Er zijn plekken waar je het water gewoon uit de grond ziet borrelen. Al moet ik toegeven dat het al een tijd geleden is dat ik dat gezien heb. En dat is denk ik geen goed teken.

De eerste fontein, of bron ligt aan de linker rand van het dorp (de rode stip). Recht tegenover een boerderij met een forse kudde schapen. En een stuk of vier gruwelijk grote honden. Elke ochtend, nu niet, nu is het winter, maar anders gaat de herder rond 9 uur op pad met al die schapen. Wat mensen staan dan met hun geiten bij de poort. De geiten gaan mee met de kudde en worden 's avonds weer opgehaald. Een soort van dagbesteding. De bron is kapot. Er staat wat tekst op maar die is onleesbaar.

Langs de doorgaande weg door het dorp en 5 minuten van de schapenboerderij ligt alweer een fontein/bron (gele stip). Het duurde lang voor ik me realiseerde dat het geen muurtje was. De fontein doet niks meer. En er staat ook geen tekst op. Het gebouw achter de fontein was ooit een school. Het gebouw staat al jaren leeg. Af en toe gaat er een gerucht dat iemand het gekocht heeft (de school kost 70.000 euro voor als je interesse hebt) maar tot nu toe blijkt dat ijdele hoop.

Een stuk verder, aan de rechterkant van het dorp en vlakbij waar wij wonen ligt de derde fontein/bron (blauwe stip). De fontein doet, dat kun je zelfs op een sneeuwerige foto al zien, geheel niets meer. Er lijkt iets op geschreven te staan maar dat is maar schijn. Vlakbij de fontein was ooit een schapenscheerderij of hoe zoiets ook heet. Maar daar is ook alleen nog maar het omhulsel van over. Al ligt er nog wel wol. Die je verder niet aan wilt raken.

Pas toen ik de stipjes op het kaartje zette viel me op dat de drie bronnen eigenlijk op een lange lijn liggen. Het water komt van de heuvels aan de linkerkant van het kaartje en stroomt naar rechts. Dat alle fonteinen, die allemaal in de jaren dertig van de vorige eeuw werden aangelegd het niet meer doen kan door hun overbodigheid komen. Palamartsa heeft, op een enkel huis na "gewoon" stromend water. Maar het kan ook dat de ondergrondse stroom is stilgevallen, of anders is gaan stromen. 

In Omurtag, een stad van zo'n 15.000 inwoners, 40 kilometer naar het zuiden van hier, wordt sinds een paar maanden het drinkwater met tankwagens aangevoerd. De waterleiding was er in sommige wijken zo brakkerig dat het water wegliep voor het een kraan bereikte. Maar erger, de ondergrondse waterstroom uit de heuvels stopte ermee. Zomaar. Nou ja, niets gaat zomaar. Ook in Bulgarije wordt het steeds droger. De zomers worden steeds heter, er valt minder regen en vooral, er valt fors minder sneeuw. De laatste echte (pas bij een halve meter worden mensen hier gematigd opgewonden over de hoeveelheid) sneeuw viel in 2017/2018. En veel sneeuw is nodig om het water in de heuvels op peil te houden.

Klimaatverandering is overal. En hier merk je dat doordat er gewoon geen water meer uit de kraan komt.

Wachten op witte strepen

Al eerder op de avond had de nieuwe postkantoor mevrouw laten zien dat ze bovengemiddeld goed kon headbangen. En net nu ze op de, door de belabberde akoestiek van de voormalige gebakswinkel geweldig echoënde tonen van "Thunderstruck" van ACDC liet zien hoe fantastisch luchtgitaar ze kon spelen kondigde Gosho, de burgemeester aan dat het tijd was voor het vuurwerk. 

Ik schreef wat weken terug over het mogelijke verse asfalt dat gelegd zou worden. Ik had nog niet op "publiceren" gedrukt of grote machines begonnen in het dorp te verschijnen. Er werd zelfs een heuse schaftkeet op het plein voor het winkeltje van Stefka geplaatst. Al vlug geurde (stonk is een beter maar ondankbaar woord) het dorp naar vers gelegd asfalt. 

En het was prachtig. Misschien moet je eerst een jaar of zo met de auto over een idee van asfalt hebben gereden om een nieuw, glad wegdek te kunnen waarderen maar wij liepen (de auto was toen natuurlijk net even flink kapot) ingehouden huppelend (Bulgaren hebben weinig met uitzinnigheid, op luchtgitaar spelen na dan) naar het centrum. Prachtig, prachtig, prachtig. We raakten niet uit geprachtigd.

En het stopte niet bij het verse asfalt. Nu de werkmeneren na 7 jaren van aandringen en smeken er eindelijk waren bleken ze niet te stuiten. 

Er kwamen afritten en met het oude asfalt werden een aantal (ook onze! ook onze!) modderwegen, nou ja verhard is een groot woord maar verstevigd kan best (ok, na een week regen bleek dat verstevigen ook wat overdreven maar het gaat om het idee).

En of dat allemaal nog niet genoeg was verschenen er her en der in dit vrij doodstille plaatsje allerlei verkeersborden. Zo komen wij, als we bovenaan de weg rechtsaf slaan plots een "verboden in te halen" bord tegen. Nu is er, op wat schonkerige poezen en een chronisch dronken meneer die daar woont na niets om in te halen maar, alweer, het gaat om het idee.

En als kers op de taart lijkt het erop alsof er ook nog witte strepen getrokken gaan worden. Aan de zijkanten en in het midden van het asfalt. En de drie zebrapaden die ongemakkelijk dicht achter elkaar liggen en die je nu alleen ziet wanneer je op het zebrapad knielt worden ook vast opnieuw geschilderd. De vooruitgang kent even helemaal geen grenzen meer. Nou ja, gisteren reed er een busje met strepentrekkers het dorp in maar nadat ze doorkregen dat het bleef regenen zijn ze met grote vaart ook weer weggereden. 

Gosho had, in verband met oud/nieuw wat geld ingezameld voor vuurwerk. Tot mijn grote schrik zette hij de aangeschafte doos midden op het gloednieuwe asfalt. Hij ging op veilige afstand staan en liet een niet volledig nuchtere jongen de lont aansteken. De vuurpijlen deden het, iedereen riep "Ooh" en daarna deed de doos "Boem!". En, en ik denk dat het Gosho daarom te doen was, het nieuwe asfalt was ook na de ontploffing nog geheel glad en onbeschadigd. Hij keek tevreden, er kon iets afgevinkt worden.

Als de kerkklokken luiden

De laatste keer dat ik de kerkklokken hoorde liep ik ergens buiten het dorp. Ik deed hetzelfde als wat we doen als we ze horen en bijvoorbeeld hier in de tuin zijn. Als de kerkklokken luiden ga je slagen tellen. 

In heel Bulgarije woonden op 15 september 2021, de datum van de laatste volkstelling 6.519.789 mensen, dat waren er 845.000 minder dan 10 jaar daarvoor. In Palamartsa woonden op die datum 413 mensen. Dat is niet veel, de bevolking van het dorp is veelal op leeftijd en de kerkklokken luiden dan ook met enige regelmaat.

Wanneer er iemand overlijdt luiden de kerkklokken. Niet bij Turkse Bulgaren, maar die wonen hier niet veel meer, en het kost geld om de klokken te laten luiden dus bij heel arme mensen blijft het stil. Maar, de klok klinkt één maal wanneer er een kind sterft, twee maal bij een vrouw en drie maal voor een man. En die reeks wordt een keer of tien herhaalt. 

Aan de buitendeur van het huis waarin iemand overleden is verschijnt al vlug een grote zwarte strik. De strik is een teken van diepe rouw en blijft zo'n beetje een jaar hangen. Er zijn hier huizen waar al jaren een zwarte strik hangt, de overledene was dan de laatste bewoner van het huis en er is niemand meer die de strik weg kan halen. Er zijn trouwens ook bewoonde huizen waar de strik na het overlijden heel vlug weer verdwijnt. Niet elke rouw is misschien even diep.

Toen Annet en ik hier jaren geleden voor het eerst waren verbaasden we ons erg over de velletjes papier met daarop tekst en een foto die we op veel plekken zagen hangen. Op huisdeuren, centrale plekken, soms zelfs op bomen. Hier in het dorp zijn die centrale plekken het gemeentehuis en het winkeltje van Stefka. 

Zo'n vel heet некролог of, fonetisch, necrolog, een overlijdensbericht. Op het bericht staat de naam, een foto en hoe lang het geleden is dat de persoon overleed. 

Deze necrolog is van Nikolai, hij woonde twee huizen verderop. Hij overleed net voor wij hier kwamen wonen. De necrolog is al weer aangepast want degene die er nu hangt is uit 2022 en heeft het over "is een jaar geleden overleden". Op sommige necrologs staan mensen die al jaren en jaren geleden overleden. 

Ik moest wat wennen aan al die bewijzen van overlijden, van dood. Maar het is, denk ik nu wel een mooi gebaar, een mooi teken, een herinnering.

Al hebben we ook zonder necrolog soms over Nikolai. Twee van de poezen, Gijs en Lenie woonden bij hem. Als Gijs zich weer eens uitrekt, gaapt en zich tevreden als een bolletje oprolt zeggen we, niet altijd maar met regelmaat "Nikolai is blij dat ze goed terecht zijn gekomen".  

Een lastig monument

Er was geen pijl die een richting aangaf. Er was geen bordje. Er was geen uitleg. Het monument stond er, was er. En verder niets.

Nu de auto weer probleemloos over de Bulgaarse gaten in de Bulgaarse wegen reed konden we eindelijk naar Razgrad. Razgrad is een stad met ruim 28.000 inwoners en ligt op een drie kwartier rijden van Palamartsa. In de stad stond volgens een webpagina een vrij enorm monument en omdat je nu eenmaal een doel moet hebben werd dat monument een doel. Annet en ik waren eerder in Razgrad en iets enormigs was ons nooit opgevallen. Er is een grote moskee die eeuwig gerestaureerd wordt en een massief blokkendoosachtige schouwburg maar een groot monument, nee. Pas na lang staren op het Google Maps kaartje van de stad zag ik iets dat het zou kunnen zijn. Al was er op het kaartje verder geen handige pin met uitleg. 

In het park lieten mensen hun hond uit. Aan de lijn! Mensen zaten op een bankje, sommigen jogden zelfs. Het monument ligt in het noorden van het park en is, in alle opzichten enorm. Eerst is er enorme leegte, en dan een enorm monument. Er was verder niemand. Nee, dat is niet zo. Er was één oudere mevrouw. Ze was net eerder dan ik bij het monument. Ze bekeek de uitgehakte namen onder het monument. Bleef even staan en liep toen verder. Van haar aanwezigheid, haar leeftijd, haar kijken zou je iets kunnen maken, met woorden dan. Maar dat zouden speculatieve woorden worden. 

Het monument heet Пантеон на безсмъртието, wat zoveel betekent als Pantheon van onsterfelijkheid. Maar het heet ook nog monument voor de strijders tegen het fascisme en kapitalisme. Het is gebouwd in 1981. In 1981 werd in Bulgarije gevierd dat Bulgarije 1300 jaar bestond. Overal werden monumenten onthuld, er waren grote tentoonstellingen, concerten, er was een overvloed aan activiteiten (meer, erg veel meer informatie hierover in "The cold war from the margins" van Dragostinova).

Monumenten in Bulgarije zijn soms, en ik heb lang over een woord nagedacht maar ik kom niet verder dan "problematisch", lastig kan ook bedenk ik me. In bijna elk dorp staat wel een monument. Vaak is dat om de gevallenen in de twee Balkan oorlogen te herdenken maar met grote regelmaat kom je iets tegen dat na wat uitzoeken te maken heeft met iemand die gevallen is in de strijd tegen het fascisme. Nu kan er niemand kan tegen een antifascistisch monument zijn alleen zijn al die monumenten wel neergezet door het regime dat hier tussen 1944 en 1989 zat. En dat was een regime met zijn eigen geheime politie, strafkampen en doden. 

Onder het driepotige monument in Razgrad zijn, in iets van een cirkelvorm namen uitgehakt. Het zullen, waarschijnlijk gesneuvelde partizanen zijn. In het midden is iets waar een vlam zou moeten branden. Of, dat lijkt zo te zijn. Want er brandde geen vlam.